Formatief Handelen
Geschreven door Jitske de Vries (PhD student bij ELAN Docentontwikkeling, Universiteit Twente)
Steeds meer scholen kiezen ervoor om formatief handelen een onderdeel te maken van hun lespraktijk. Niet voor niets, want onderzoek wijst uit dat formatief handelen veel potentie heeft om het leren van leerlingen te verbeteren. Formatief handelen kan gedefinieerd worden als “alle activiteiten die leerlingen en docent uitvoeren om de leeractiviteiten van leerlingen in kaart te brengen, te interpreteren en te gebruiken om betere beslissingen te maken over vervolgstappen” (Wiliam & Leahy, 2015). Het formatief handelen gaat dus niet om het afnemen van een bepaalde formatieve toets, maar juist om een aaneenschakeling van formatieve handelingen die het best cyclisch kan worden toegepast:
- Als docent begin je met het formuleren en verhelderen van leerdoelen. Leerdoelen gaan vaak over het aanleren van kennis over een bepaald onderwerp of het bekwaam maken in een bepaalde vaardigheid. Daarbij is het ook belangrijk om te bedenken wat leerlingen al kunnen, want in welke volgorde pak je de verschillende leerdoelen aan? En wanneer voldoen leerlingen aan deze leerdoelen? En wanneer voldoen leerlingen aan deze leerdoelen? De volgende stap is om de leerdoelen en succescriteria te delen met leerlingen op een manier zodat leerlingen de leerdoelen begrijpen. Een uitstekende manier om leerdoelen te verduidelijken is door het gebruik van voorbeelden (zie Doorloopje ‘uitgewerkte voorbeelden’). Leerlingen kunnen dan hun eigen werk vergelijken met een goed, uitgewerkt voorbeeld om zo tot een beter begrip te komen van de succescriteria van een leerdoel.
- Om vast te stellen waar leerlingen zijn in hun leerproces, kan een docent effectieve discussies, opdrachten en activiteiten ontwerpen en inzetten. Er zijn een veel verschillende toetstechnieken die hiervoor ingezet kunnen worden: willekeurig leerlingen selecteren voor het beantwoorden van een vraag of het geven van een presentatie, groepsdiscussies, een korte toets maken enzovoort (zie Doorloopjes ‘ongevraagd aanwijzen’ of ‘terughalen met klasgenoten’). Daarnaast weten we dat vaak toetsen juist goed is, want door het actief laten ophalen van kennis is de kans groter dat kennis wordt opgeslagen in het langetermijngeheugen van de leerlingen.
- Op basis van de resultaten van toetstechnieken, kan er feedback gegeven worden om de leerling verder te helpen. Uit recent onderzoek (Boud & McCallum, 2021) blijkt dat feedback bruikbaarder is voor leerlingen als het eigen werk niet alleen wordt vergeleken met het commentaar van de leraar, maar ook met andere bronnen. Dit kunnen onder andere voorbeeldresultaten van vergelijkbare opgaven of opdrachten zijn (zie bijvoorbeeld de Doorloopjes van Bevragen & Feedback). In deze fase van het formatief handelen, kan de docent zich ook afvragen of de instructie aangepast moet worden. Kan een bepaald onderdeel van de instructie verhelderd worden of moet het tempo van de instructie verlaagd worden? De aanpassing die de docent doet moet hierbij wel passen bij de hiaat die te zien is in het leerproces van de leerlingen.
- en 5. Ten slotte, kunnen leerlingen in bovenstaande handelingen betrokken worden. Hierdoor kunnen leerlingen zowel geactiveerd worden om elkaar te ondersteunen als geactiveerd worden tot eigenaarschap. Laat leerlingen samen met jou brainstormen over waarom voorbeelden verschillen in kwaliteit. Door kwaliteitsbesef te ontwikkelen, zijn leerlingen daarna ook beter in staat om elkaar van waardevolle feedback te voorzien. In deze fase kan een docent ook aanzetten tot het verhogen van zelfregulatie in de leerlingen. Gebruik hierbij het Doorloopje ‘breng kwaliteitsbesef aan’. Zo kunnen leerlingen bijvoorbeeld hun eigen leerproces beoordelen aan de hand van succescriteria en hier bewijs voor aanleveren.
Wat nu?
Door al deze handelingen kan formatief handelen een complex geheel lijken, waardoor het moeilijk kan zijn om de eerste stap te zetten. Probeer daarom te beginnen met kleine stappen. Vind je het moeilijk om goede leerdoelen of succescriteria te formuleren? Kijk dan eerst naar leerlingreacties op opgaven die je nu gebruikt. Of ga samen met vakcollega’s van start met het verzamelen van rijke voorbeelden, zodat je leerlingen beter kunt helpen bij het genereren van effectieve feedback. En pak regelmatig de Dooploopjes erbij voor meer inspiratie!
Literatuurlijst
McCallum, S., & Milner, M. M. (2021). The effectiveness of formative assessment: student views and staff reflections. Assessment & Evaluation in Higher Education, 46(1), 1-16.
Wiliam, D., Leahy, S. (2015). Formatief evalueren in de praktijk. Rotterdam: Bazalt Educatieve Uitgaven.
