Een sterk leerklimaat op school met klassenmanagement

Van alle best presterende landen in PISA heeft Nederland de laagste index voor een ordelijk klimaat in de klas (OESO, 2016). Het verschil is vooral opvallend in vergelijking met Japan, Korea en Estland. Zelfs op de sociaaleconomisch meest bevoorrechte scholen in Nederland is er lawaai en wanorde, moeten leraren lang wachten tot leerlingen rustig zijn en werken leerlingen lange tijd niet na het begin van de lessen.

Daarnaast wordt op Nederlandse scholen nog veel gepest. In het schooljaar 2020-2021 zegt vier procent van de leerlingen in de bovenbouw (groep 6,7,8) van het primair onderwijs zelf te pesten (NJI, 2022). Van de ondervraagde scholieren in het voortgezet onderwijs zegt 6 procent in het schooljaar 2020-2021 weleens iemand gepest te hebben, waarvan de helft minstens één keer per maand tot dagelijks.

Onderzoek laat zien dat de motivatie van studenten een belangrijke motor is voor leerprestaties. Om succesvol te zijn, niet alleen in het onderwijs maar ook later in het leven, moeten leerlingen bereid zijn om problemen aan te pakken en openstaan voor nieuwe uitdagingen. In Nederland rapporteerden de best presterende leerlingen (OESO, 2016) weliswaar een hogere motivatie dan slecht presterende leerlingen, maar hun motivatieniveau was nog steeds veel lager dan het OESO-gemiddelde.

Vijf jaar geleden besloot het Alfrinkcollege het leerlinggedrag te verbeteren als reactie op toenemende onrust en lesproblemen. Het team koos voor een ‘evidence informed’-aanpak, in tegenstelling tot het voorstel van de toenmalige directie voor gepersonaliseerd leren via de ‘Kunskapsskolan’-methode.

De school implementeerde de aanpak gefaseerd, beginnend met het eerste jaar, gebaseerd op onderwijskundige principes zoals die van Rosenshine voor instructie en de aanpak van Bennett op het vlak van gedrag. Dit omvatte trainingen voor leraren in klassenmanagement, cognitieve psychologie, en effectief lesgeven. De schoolleiding speelde een actieve rol in het ondersteunen en uitdragen van deze nieuwe werkwijze.

Er werden specifieke routines ingevoerd, zoals startroutines, eindroutines, stiltesignalen, willekeurige vraagstelling, en een systeem van beloningen (‘merits’) en straffen (‘demerits’). Deze routines werden consequent toegepast door alle leraren, wat bijdroeg aan een uniforme en effectieve leeromgeving. Leerlingen en leraren werden getraind in deze routines, waarbij de nadruk lag op consistentie en hoge standaarden binnen het hele team.

De nieuwe aanpak resulteerde in positieve veranderingen: verbeterd leerlinggedrag, hogere verwachtingen van leraren, en een veiligere, meer gefocuste leeromgeving. Dit leidde tot betere prestaties, waardoor het Alfrinkcollege tot de top van de Nederlandse VMBO-scholen opklom (98% percentiel op centraal schriftelijk).

Als je zoveel kunt verbeteren in relatief korte tijd dan is blijkbaar het versterken van leerlinggedrag belangrijk. Maar, wat is goed leerlinggedrag?

Hoe ziet wangedrag en goed gedrag er concreet uit? Het gewenste leerlinggedrag is afhankelijk van de context op school. Bij het geven van instructie of het hebben van een klassendiscussie verwacht je ander gedrag van leerlingen. Idem in de klas of op het schoolplein. Bovendien is gewenst gedrag afhankelijk van het leerjaar waaraan je lesgeeft (PO groep 1 tot 8, VO klas 1 tot 4-6). Wat wel constant is zijn de onderliggende waarden: bijvoorbeeld empathie en sociaal gedrag.

Dit is een voorbeeld van hoe een vmbo-school wangedrag en positief gedrag in de klas definieert:

De afwezigheid van wangedrag is een voorwaarde voor het vertonen van goed gedrag. Als leerlingen hun nukken en grillen niet kunnen beheersen, dan zullen ze minder tot leren komen. Bijvoorbeeld, leerlingen die kletsen met hun buurman of buurvrouw, zullen minder actief meedoen in de les.

Dat betekent dat een leraar die zich alleen op het stimuleren van positief gedrag richt, minder succesvol zal zijn. Als je leerlingen niet helpt wangedrag te voorkomen, dan is het moeilijk om veel met hen te bereiken. Daarom is het niet erg hen te vragen om instructies te volgen en zich te gedragen. Het is zelfs noodzakelijk wil je hen meer laten leren en hen zich te laten ontwikkelen tot sociale, verantwoordelijke mensen.

Hoe creëer je de overtuiging bij leerlingen dat het uitvoeren van het gewenste gedrag goed voor ze is? Dat begint met uitleg, maar er is meer nodig:

• Leg uit waarom het gedrag hen helpt. Geef uitleg over waarom het vertonen van gewenst gedrag zowel voor de leerlingen zinvol en normaal is. Benadruk bijvoorbeeld het recht van iedereen op goed onderwijs en leg uit dat het laten bestaan van wangedrag betekent dat de ontwikkeling van leerlingen wordt benadeeld.
• Definieer gewenst gedrag. Als leerlingen dat niet weten, dan kunnen ze het ook niet naleven. Bijvoorbeeld het woord ‘rustig’, wat is rustig? Dat kan veel preciezer. Spreek bijvoorbeeld stemmen af: een stille stem (alleen in je hoofd), een fluisterstem (voor in groepjes aan tafel) en een spreekstem (voor een gesprek in de klas).
• Laat leerlingen succes ervaren. Moedig leerlingen aan om het gewenste gedrag uit te proberen. Wanneer zij met dat gedrag succes ervaren, deel deze successen met de klas.
• Communiceer effectief met leerlingen. Effectieve communicatie met leerlingen is cruciaal om meer te bereiken met leerlingen. Dit omvat zowel verbale als non-verbale aspecten. In het kader hieronder geven we concrete tips.

Het is belangrijk dat leerlingen niet alleen overtuigd zijn van het nut van gewenst gedrag, maar ook daadwerkelijk zien dat hun medeleerlingen en de leraren het goede voorbeeld geven. Hier zijn enkele strategieën om dit te bereiken:

• Rolmodellen. Als leraar of schoolleider is het essentieel om zelf het goede voorbeeld te geven. Dit betekent dat je zelf de regels naleeft en laat zien hoe gewenst gedrag eruitziet. Bijvoorbeeld, vermijd telefoongesprekken in de gangen en kom altijd op tijd bij het leslokaal. Of als ‘dankbaarheid’ bij jullie de norm is, bedank dan af en toe de klas voor haar inzet.
• Hoge verwachtingen koesteren. Leg de lat hoog en sta geen excuses toe voor wangedrag. Benadruk dat elke klas, onder alle omstandigheden, zich aan de regels moet houden. Hang voorbeelden van uitmuntend werk op om deze verwachtingen te onderstrepen. En complimenteer leerlingen, bijvoorbeeld “Yasmina, fantastisch dat je doorzette!”
• Consistentie is essentieel. Zorg ervoor dat deze principes consequent worden toegepast, zonder uitzonderingen. Wat niet mag, mag nooit. Als de norm is dat leerlingen pas hun tas inpakken als jij dat bepaalt, dan kun je niet toestaan dat een paar daar op vrijdagmiddag al eerder mee beginnen. Dit draagt bij aan de geloofwaardigheid van de verwachtingen en versterkt het voorbeeldgedrag van zowel leerlingen als leraren.

Een heldere structuur is essentieel om gewenst gedrag te ondersteunen en te bevorderen binnen de schoolomgeving. Hier zijn enkele strategieën die kunnen helpen bij het implementeren van deze structuur:

• Creëer een omgeving die wangedrag moeilijk maakt. Pas het schoolgebouw zo aan dat wangedrag minder waarschijnlijk wordt. Bijvoorbeeld door het aangeven van wachtplekken in de gang of het aanbrengen van strepen op de trap om chaos te verminderen. Of plaats in de gang een smiley met de tekst ‘Vanaf hier fluister ik’, om leerlingen te herinneren aan het gewenste volume. Doe hetzelfde in je klas. Gebruik bijvoorbeeld een bus-opstelling voor instructie.
• Zorg voor routines. Implementeer consistente routines die leerlingen helpen om zich te te gedragen binnen verschillende situaties, zoals bij het binnenkomen van de klas, de start van de les, tijdens de pauzes en bij het vertrekken uit de klas.

• Beloon goed leerlinggedrag. Moedig gewenst gedrag aan door positieve bekrachtiging, zoals complimenten, duimen omhoog, een knikje of het toekennen van ‘merits’ aan leerlingen die zich positief gedragen. Voor het grootste psychologische effect doe je dit niet altijd, maar enigszins onvoorspelbaar.
• Sanctioneer wangedrag. Stel duidelijke consequenties vast voor wangedrag, zoals het aanspreken van de leerling en het toekennen van ‘demerits’. Om het grootste effect te bereiken moet je dit altijd doen, zonder uitzonderingen.
• Registreer meldingen. Registreer meldingen van wangedrag, bijvoorbeeld door middel van een logboek of een digitaal systeem zoals ‘class charts’. Deze gegevens kunnen worden gebruikt voor escalatie als een leerling herhaaldelijk in de fout gaat.

Hoe zorg je ervoor dat leerlingen kunnen wat jullie van hen verwachten? Dat begint met de realisatie dat het aanleren van goed gedrag niet fundamenteel anders is dan het leren van rekenen of lezen. Leerlingen krijgen van huis uit wat mee, de een meer dan de ander, maar zonder instructie op school, zonder oefening en herhaling, gaan zij niet het gedrag vertonen dat jullie graag zien. Wat kun je doen om de vaardigheden van leerlingen te versterken?

• Instrueer leerlingen over gewenst gedrag, niet alleen in de eerste week, maar voortdurend. Geef duidelijke richtlijnen en verwachtingen. Bijvoorbeeld als de norm op school is om dankbaarheid te tonen, dan vergt dat instructie. Houd een gesprek met de klas over dankbaarheid, en hoe je dat toont. Bijvoorbeeld door ‘dankjewel’ te zeggen bij het verlaten van de klas of in de schoolkantine. Spreek kinderen hier ook op aan.
• Oefen met leerlingen in de praktijk. Bijvoorbeeld, definieer wat een fluisterstem is, wat een praatstem inhoudt en wat stilte betekent. Oefen dit regelmatig en geef feedback. Laat leerlingen elkaar feedback geven en brainstorm over acties die gewenst gedrag bevorderen.
• Bied extra ondersteuning waar nodig. Sommige leerlingen hebben meer begeleiding nodig. Als een leerling bijvoorbeeld moeite heeft met rustig door de gang lopen, bied dan individuele ondersteuning. Geef extra oefening na schooltijd en stel beloningen in het vooruitzicht als stimulans.
• Herhaal de instructies en routines regelmatig. Zorg voor consistente herhaling, vooral na vakanties. Gebruik bijvoorbeeld checklists om belangrijke routines te herhalen, zoals stil zijn in de gangen of in een rij staan voor de gymles. Pas de herhaling aan op basis van de specifieke behoeften en situaties die zich voordoen.

Oftewel, gewoon goed lesgeven, maar dan in gewenst gedrag. Dat is wat de leerlingen nodig hebben. Maar hoe staat het eigenlijk met je collega’s in het lerarenteam? Wat hebben zij nodig? En hoe start je hiermee, daar gaat de casus van BBS De Vuurvogel over.

De regels en routines die het team sinds hun start acht jaar geleden met groepsdynamisch onderwijs hadden afgesproken werden niet meer door alle teamleden gehanteerd. Het team zat niet meer op één lijn. Het effect was steeds meer problematisch gedrag van leerlingen. Uit het leerlingvolgsysteem bleek een lager gevoelde veiligheidsbeleving en hoger gevoelde pestbeleving bij kinderen.

Op het schoolplein zochten kinderen de grenzen op, er waren conflicten. De afspraak was dat elk incident gemeld zou worden en dat de surveillant dan een driehoeksgesprek met de betrokken kinderen zou voeren. Maar niet elke leraar deed dat. Met als gevolg dat leerlingen het gevoel kregen ‘er gebeurt hier toch niets’. Dat werd dan van kwaad tot erger. Als je elkaar mag uitschelden, waarom mag je dan niet de leraar uitschelden? De conflicten begonnen daardoor ook het lesgeven te raken. Het was tijd om verandering aan te brengen.

Om de situatie te verbeteren, ondernam het team verschillende acties. Ze hielden een workshop over leerlinggedrag en versterkten bestaande routines, zoals de ‘socio-kring’. Ze maakten gebruik van leerKRACHT-verbeterborden om doelgerichte acties uit te voeren en pasten wetenschappelijke inzichten uit ‘Doorloopjes’ toe om effectieve lesgeeftechnieken te integreren. Deze veranderingen omvatten duidelijke instructies voor gewenst gedrag en het aanpakken van conflicten op het schoolplein.

De inspanningen van het team leidden tot positieve veranderingen. Leerlingen gedroegen zich beter, wat bijdroeg aan een veiliger en meer ondersteunend leerklimaat. Leraren ervaarden een sterkere eenheid en effectievere pedagogische aanpak. Er was minder verstoring in de lessen, wat resulteerde in meer effectieve lestijd en een beter leeromgeving. Hoewel de school nog steeds werkt aan het verder verbeteren en handhaven van routines, zijn de eerste resultaten na een half jaar inzet al veelbelovend.

Dit is hoe BBS De Vuurvogel al snel resultaat boekte. Maar wat kun jij doen om ervoor te zorgen dat het hele team op jouw school aan de slag gaat met leerlinggedrag en daarbij ook snel succes boekt? Daar gaat de volgende sectie over.

Als je begrip over het belang hebt gecreëerd is het tijd om aan de slag te gaan. Voor echte overtuiging is het namelijk belangrijk om persoonlijk succes te ervaren. Hoe doe je dat?

• Kies om te focussen op leerlinggedrag. Kies als team ervoor om een bepaalde periode (zeg 4-5 maanden) samen met leerlinggedrag aan de slag te gaan. Door als team een half schooljaar met dit thema aan de slag te gaan en daar alle aandacht op te focussen kun je veel bereiken.
• Stel haalbare doelen. Maak het klein. Kies als team voor één of twee dingen die je wil verbeteren (bijv. rust in de gang, binnenkomen van de klas, ..) en ga hier samen mee aan de slag. Denk samen na hoe zo’n doel te bereiken, verdeel de acties en houd de voortgang bij.
• Vier successen. Niets werkt zo goed om overtuiging te creëren als succeservaringen. Als je merkt dat je als leraar meer bereikt met je leerlingen. En vergeet niet deze successen met het team te delen, dat stimuleert iedereen.

“Ik ben gekke Henkie niet!” is een gedachte die leraren zo maar zouden kunnen hebben als je samen hebt afgesproken op een bepaalde manier te werken aan leerlinggedrag. Dat gevoel van er alleen voorstaan is een enorme belemmering om aan de slag te gaan. Daarom helpt het als je als leraar ziet dat je collega’s er ook mee aan de slag zijn. Hoe doe je dat?

• Samen lessen ontwerpen. Stel je hebt een doel gesteld als team. Bijvoorbeeld voor een middelbare school ‘de leerlingen komen stil de klas in en gaan aan de slag’ of voor een basisschool ‘we lopen stil door de gang’. Om dat doel te bereiken is instructie nodig. Hoe je die instructie geeft kun je samen ontwerpen. Bijvoorbeeld in duo’s.
• Elkaars lessen bezoeken. Of wat jullie ontworpen hebben werkt weet je pas als je het gebruikt in de klas. Dan helpt het als je bij elkaar gaat kijken. De leraar die komt kijken kijkt dan vooral naar het effect op de leerlingen. En als je dan samen (de leraar die de les gaf, de leraar die kwam kijken) de les nabespreekt kun je bedenken hoe het de volgende keer weer wat beter kan.
• Heb hoge verwachtingen. Net zoals je met leerlingen meer bereikt als je hoge verwachtingen hebt, geldt dat ook voor wat je verwacht van leraren. Ga ervanuit dat iedere leraar dit kan. Goed leerlinggedrag instrueren, oefenen, herhalen en zekerstellen kan iedere leraar. Dat is geen aangeboren gave, maar een vaardigheid die je je eigen kunt maken.
• Als schoolleider het goede voorbeeld geven. Net als leerlingen kijken naar leraren (‘hé, hij belt wel in de gang!”) geldt dat voor leraren met hun schoolleider. Wat doet die? Is die op tijd? Legt de schoolleider de lat hoog? Spreekt de schoolleider collega’s aan op hun gedrag? Of laat de schoolleider het lopen. Dan zullen leraren dat ook doen in de klas.

Alle goede bedoeling en mooie voorbeelden ten spijt, als je een aantal dingen niet regelt, dan wordt het niks. Als je klassenmanagement in de hele school wilt versterken dan is een aantal zaken nodig:

• Een curriculum. Zonder instructie in leerlinggedrag aan leerlingen blijft een lijstje van gewenste gedragingen een papieren tijger. Voor het geven van die instructie is een curriculum nodig, net als bij elk ander vak. Met een overzicht van doelen, lessen en oefeningen. Opgebouwd van eenvoudig tot complex.
• Doelen en acties zichtbaar. Als je resultaat wil boeken, dan moet je doelen stellen. Kleine, haalbare doelen. Waar je als team samen aan kunt werken, succes boeken en na 4 tot 6 weken overgaan naar het volgende doel. Zo werk je ‘elke dag samen een beetje beter’. Dit in tegenstelling tot praten over grote vage ambities die altijd aan de horizon blijven wenken. En waarvan je weinig in de praktijk brengt.
• Scripts voor leraren. Samen afspreken wat de regels zijn is niet voldoende. Je moet ook samen optrekken in het handhaven van die regels. Hoe jullie reageren op het overtreden van regels, of juist het vertonen van goed gedrag, moet consistent zijn. Anders raken leerlingen in de war. Maar hoe reageer je dan als een leerling zich niet houdt aan de gemaakte afspraken? Bijvoorbeeld bij een conflict op het schoolplein. Dan helpt het om een kort script te hebben van hoe je reageert.

De laatste stap om met je hele team in beweging te komen is het bouwen van vaardigheden. Net zoals leerlingen instructie nodig hebben qua leerlinggedrag, geldt dat voor leraren qua klassenmanagement. Hoe kun je dat organiseren?

• Geef instructie. Je kunt denken ‘dit is toch lesgeven 1.0?’. Als dat zo zou zijn dan zou het rustig zijn in alle Nederlandse klassen, en zouden leerlingen zich voorbeeldig inzetten. Als dat bij jou op school nog niet tiptop in orde is, aarzel dan niet instructie te geven in orde houden. Dat kun je zelf doen, je kunt een leraar uitnodigen met expertise op dit gebied of een bureau inhuren om jullie bij te spijkeren. Of maakt gebruikt van onderzoeksbronnen zoals Doorloopjes.